🌩️ Vesilecilik (Occasionalism) Nedir?
Tanım:
Gazâlî’ye göre evrendeki hiçbir varlık, başka bir varlığı etkileyerek doğrudan bir fiil meydana getirmez.
Görünen sebepler (ateş, su, bıçak, vs.), sadece bir vesile, bir bahane, bir baharî zarftır.
Asıl işi yapan, her şeyi yaratan ve oluşturan yalnızca Allah’tır.
📜 Gazâlî Ne Diyor?
🔸 El-Munkız mine’d-Dalâl ve Tehâfütü’l-Felâsife eserlerinde diyor ki:
“Alışılmış olan bir şeyin varlığı, zorunlu değildir. Her alışkanlık bir zorunluluk doğurmaz. Bu yüzden ateşin pamuğu yakması, ancak Allah’ın yaratmasıyladır.”
Yani:
Ateş yakmaz.
Bıçak kesmez.
Güneş ısıtmaz.
Bunlar sadece Allah’ın yaratışına vesile kılınmış araçlardır.
Gözümüzde sebep-sonuç olarak gördüğümüz şeyler, aslında Allah’ın iradesiyle ardışık yaratmalardır.
🔍 Gazâlî’nin Dayanağı Ne?
1. Akli Delil:
a. Teselsül Problemi:
Bir şeyin başka bir şeye sebep olduğunu kabul edersek, o sebebin de başka bir sebebe bağlı olması gerekir. Bu zincir sonsuza kadar giderse hiçbir şey oluşamaz.
b. Kudret Sahibi Yaratıcı Gerekliliği:
Eğer bir şey gerçekten “yapıyorsa”, o zaman onun da kudret sahibi, hayat sahibi ve irade sahibi olması gerekir. Ama tabiatta bu özellikler yoktur.
2. Naklî Delil:
Kur’an’da defalarca:
“Allah yaratır.”
“Sizi de yaptığınız şeyleri de Allah yaratmıştır.” (Saffat 96)
Diyanet Meali
Bu, insanın fiilleri dahil her şeyin asıl yaratıcısının Allah olduğunu gösterir.
🧪 Deneysel Bir Örnek: Ateş–Pamuk Meselesi
Gazâlî’ye sıkça atfedilen meşhur örnek:
“Ateş pamuğu yakıyor gibi görünür ama gerçekte pamuk Allah’ın izniyle yanar.”
Bunu test etmek için düşünce deneyi yapar:
Hz. İbrahim’in ateşe atılması kıssasını örnek verir.
“Ey ateş! İbrahim’e serin ve selamet ol!” (Enbiyâ 69)
Bu ayet, doğrudan sebep-sonuç ilişkisini kırar. Ateşin “özünde yakıcılık” varsa, bu olay mümkün olmazdı.
Ama ayet, ateşin ancak Allah dilerse yakacağını gösterir.
🧠 Gazâlî'nin Felsefî Rakiplerine Cevabı
a. Aristoteles ve İbn Sina:
Bu filozoflara göre ateş “doğası gereği” yakar. Gazâlî buna şöyle karşı çıkar:
“Doğal zorunluluk yoktur. Biz sadece alışkanlıkla bir düzen görüyoruz. Bu düzeni kuran Allah’tır.”
b. Farabi ve Felasife:
Gazâlî, Tehâfütü’l-Felâsife adlı eserinde Farabi ve İbn Sina’nın doğaya neredeyse ilahlık izafe ettiğini söyler ve bu görüşleri küfre kadar götürebilecek bir sapma olarak niteler.
💡 Modern Fiziğe Benzetme: Kuantum Vesilecilik mi?
Kuantum fiziğinde:
Parçacıklar gözlemlenmeden yerleri yoktur.
Olasılıklar, ancak gözlem anında gerçeğe dönüşür.
Bu, sanki Allah’ın her an yaratmakta olduğunu gösterir gibi:
“O her an bir iştedir.” (Rahmân 29)
Diyanet Meali
Bu da vesileciliğe modern bir pencere açar.
📚 Vesilecilik Teorisi Ne İfade Eder?
| Görünürde Sebep | Gerçek Fail | Açıklama |
|---|---|---|
| Ateş | Allah | Yakma kudreti ateşte değil, Allah’tadır. |
| Su | Allah | Serinletici veya öldürücü özelliği veren O’dur. |
| İnsan eli | Allah | Hareketi yaratan da, sonucu olduran da O’dur. |
| Kalem yazdı | Allah yazdırdı | Kalem bir araçtır; yazıyı yaratan Allah’tır. |
📌 Sonuç
Gazâlî’ye göre:
✅ Sebep yoksa sonuç da yok diye düşünmek doğrudur ama
❌ Sebep sonucu doğurur demek yanlıştır.
Her şeyin gerçek müessiri, her an yaratıcı olan Allah’tır.
Tabiat, sadece O’nun kudretine sahne olur; kendi başına hiçbir fiilde bulunamaz.
Yorumlar
Yorum Gönder